Çay bitkisi doğada büyümeye bırakıldığı zaman bir agaç görünümü alır. Gelişme yüksekliği türlere göre farklılıklar gösterir. Çay bitkisi yaprağını dökmeyen bir bitkidir. Yeterli düzeyde sıcaklık ve nemin bulunduğu yerlerde yıl boyu sürgün oluşumu sürer. Yeterli düzeyde sıcaklık ve nemin bulunmadığı yerlerde, soğuk mevsimlerde, sürgün oluşumu duraklar, yaprak ve tomurcuklarda gelişme olmaz.
Sürgün döneminde yağmurun bol ve sıcaklığın yeterli olması gerekir, aksi taktirde bitki beklenen sürgünü veremez, gelişme önemli ölçüde geriler ve dolayısı ile ürün miktari önemli ölçüde azalır.

Çay bitkisinde güçlü bir ana kök (kazık kök) ile çoğunlukla 2-3 sıralı yan kökler vardır. Genel olarak gelişmenin üçüncü yılından başlayarak saçak kökler oluşmaya başlar. Ana kök oldukça derinlere gider ancak, saçak kökler toprağın yüzeyine çok yakın bulunur.

Çay bitkisinin gövdesi esmer ya da koyu esmer renktedir. Dallanma özelliği yüksektir. Gövde ve dallar üzerinde çok sayıda belirsiz tomurcuk gözleri bulunur. Bu durum ürün miktari ile yakından ilgilidir. İlk sürgünler yeşildir. Odunlaşmanın başlaması ile, alttan başlayarak yıllık sürgünler kahverengini alır.

Çay bitkisinde yaprak genel olarak geniş elips şeklindedir. Yaprak kenarları dişlidir. Tiplere göre değişiklik göstermek üzere yaprak rengi mat ya da parlaktır. Tomurcukta ve körpe yaprakların alt kısmında azda olsa tüy bulunur.

Çay bitkisinde normal yapraklardan başka, bir takım küçük, yaprak benzeri oluşumlar da görülür. Çay bitkisinde anılan ilk yapraklar genelde balık yaprağı olarak adlandırılmıştır.

Çay bitkisinin çiçeği beyaz renklidir. Erkek ve dişi organları bir arada bulunur. Genel olarak yabancı döllenme olur. Tomurcuklar sabahları erken açar ve iki gün sonra taç yaprakları dökülür. Çay bitkisinin çiçek açma zamanı çeşidine ve gelişme ortamına göre değişir. Rize bölgesinde genellikle Ağustos ayında çiçek açar, Aralık ayının sonunda çiçeklenme sona erer. Sıcak iklime sahip ülkelerde yılın hemen hemen her ayında bitki üzerinde çiçek vardır.

Meyvelerin oluşması yaklaşık bir yılda tamamlanır. Çiçek tohumlarının oluşması ve açması, çay yapraklarında aroma maddelerinin birikmesine yol açar. Bu nedenle bu mevsimde alınan yapraklar nitelikli çay üretimi için ayrı bir önem taşır.

Çay bitkisinde meyveler olgunlaşmadan önce yeşil olup, kalın kabuklu, yaklaşık 2.5 cm çapında ve 1-4 bölmelidir. Meyve sapı kısadır. Meyvenin her bölümünde genellikle bir tohum oluşur. Meyve olgunlaştığı zaman tohumlar kahve renkli olur ve bölmeler açılarak tohumlar dökülür. Tohumlar genellikle 1-2 cm çapında küre ve yarim küre şeklindedir. Tohumların üzeri sert bir kabukla kaplıdır.

Ziya 'nin ÇAY DEMLEME TARİFİ

Demliğe bir bardak için bir kaşık ölçüsüyle çayı koyup ılık suyla yıkadıktan sonra demleyeceğiniz miktardaki soğuk suyu en baştan koyun. Demlikteki su buharla ısınıp demlenecek üzerine kaynamış su ASLA konulmayacak. Buharın sıcağı ile çay çökünceye kadar kısık ateşte kaynatın. Süre normale göre 15 dakika belki uzuyor ama çayı yakmadığınız ve haşlamadığınız için lezzet çok çok farklı oluyor. Deneyin pişman olmayacaksınız. Hele mümkün olurda çayınızı birde köz ateşinde demlerseniz o zaman çayı yeniden keşfettiniz demektir.

ÇAY DEMLENİRKEN DİKKAT EDİLECEK NOKTALAR

-İyi bir tad için çok çay kullanmak gerekmiyor. Bir çay bardağı için bir çay kaşığı yeterlidir.
-Çay için gereken ideal su katkı maddesiz su. Kireçli su çay ne kadar iyi olursa olsun iyi sonuç vermez. Suyun taze olmasıda çok önemli. Kaynamış su ise kesinlikle kullanılmamalı.
-Çay için ısıtılan su kaynamaya başlar başlamaz hemen çay yapraklarının üzerine dökülmeli. Bu klasik şekilde demleme için önerilir.
-İyi çay için demlik de sıcak su ile mutlaka çalkalanıp ısıtılmalıdır.
-Yeşil çay için su kaynamadan, ısıtılıp yeşil çayın üzerine dökülmeli ve demlik soğuk olmalıdır. Demlenirken çaydanlığın kapağını da aralık bırakmak faydalıdır. Çünkü yeşil çay sıcağı pek sevmez.
-Çay mutlaka hava almayan kapalı bir kutunun içinde saklanmalıdır.
-Açıkta satılan çayları kullanmayın. Açıkta satılan çaylarda yüksek bakteri ve mantar kontaminasyonunun olduğu belirlendi. (KTÜ)
-Demlenen çay m ümkünse 20 dakika içinde tüketilmelidir.
-Çayın demlenme süresi çayın cinsine göre 5-15 dakika olmalıdır.
-Her bardak için bir çay kaşığı dolusu çay konulup ılık suyla yıkanmalıdır. Bu karar bir ölçüdür.
-Çay porselen veya toprak demlikte demlenmelidir. Madeni ve alüminyum demlikte iyi çay olmaz.
-İlk üç dakikada içerseniz çay uyarır, tenbih eder. Beş dakika sonra sükûnet verir.
-Mümkün olabildiği zamanlarda çayı köz ateşinde demlemek çaya ayrı bir keyif ve lezzet katar.

ÇAYLA İLGİLİ BİR ANEKDOT

İstanbulun tanınmış eski çaycılarından ACEM' in dükkanına bir müşteri gelir. Acem' in dükkanında çay içmeye gelen, gelir yerine oturur ve çayının gelmesini bekler. Ancak Kahve isterse o zaman isteğini belirtir.
ACEM' in yerinin usulü budur. Fakat gelen müşteri hemde çok yüksek bir sesle "Usta güzel bir çay yapta içelim " diye seslenir.
Acem tezgahın arkasından ş öyle uzanıp bu densiz müşteriye bir bakar. ACEM' in yerinde zaten kötü çay olmaz. Buna rağmen daha da bir özenip çayı yapar ve tezgahın arkasından çıkıp çayı kendi servis eder. Acem' in çay servisi yaptığı pek görülen bir şey değildir. Müşteri çayı gelince bir elini cebine atar bir çakı çıkarır diğerinden de limon çıkarır ve kesmeye başlar. Acem ise meraklı gözlerle müşteriyi izlemektedir. Ne zamanki limonu bölüp çaya sıkmaya yeltenince Acem hemen koluna yapışır ve ne yaptığını sorar. Müşteri çaya limon sıkacağını söyleyince Acem hiddetle "Al limonunu Çorbacı karşıda" diye adamı karşısındaki Rumeli İşkembecine sevk eder...(Ziya' dan)

ÇAYLA İLGİLİ BAZI DEYİŞLER

Çayla ilgili; tekerlemeler, bilmeceler, mani ve türküler, ilahiler, efsaneler, fıkralar, gelenek ve görenekler başlı başına kültürel değerlerdir. Hatta, çay kelimesi Çince olduğu halde, sözlüklerde ve deyimlerde yerini bulmuş geniş bir kelime ve deyim sayısına ulaşmıştır.
-Çaycı
-Çaycılık
-Çaydanlık
-Çayevi
-Çaygiller
-Çayhane
-Çay Bahçesi
-Çay Bardağı
-Çay Demlemek
-Çay Fincanı
-Çay Fidani
-Çay Fidesi
-Çayi Höpürdetmek
-Çay İ çmek
-Çay İkram Etmek
-Çay Kaşığı
-Çay Takımı
-Çay Vermek
-Çay Molası
-Çay Parası
-Çay Kazanı
-Kıtlama Çay
-Paşa Çayı
-Tavşan Kanı Çay

ÇAY MANZUMESİ

Buyu hoştur, rengi hoştur, taami hoştur, şurbu hoş,
Demlenirse pek hoş olur, afiyetle iç çayı

Sark ve garbde ş öhreti var, mübtela herkes ana
Ateşi yak, keyfine bak, lezzet ile iç çayı

Hassası çoktur, adede gelmez söylesem bir bir sana
Hoşgüvardır, etme inkar, bardak ile iç çay

Nef’ i evvel, davet eyler ittihada ademi
Rahat eyle, et muhabbet, içtimada iç çayı

Nef’ i sani çay içersen öldürür mikropları
İster isen, doktora sor, itikadla iç çayı

Cayma çaydan, yüz çevirme çayın elbet cayı var
Kim içerse hasta olmaz itimatla iç çayı..

Ahmet Mithat Efendi